Sức đề kháng là gì? Những lưu ý cực kỳ quan trọng với trẻ nhỏ

05/06/2025 10:59

Sức đề kháng là gì và nó ảnh hưởng như thế nào đến sự phát triển của trẻ nhỏ trong 1000 ngày đầu đời. Ba mẹ cần lưu ý những gì trong việc xây dựng hệ đề kháng của bé trong giai đoạn này? Cùng Vallac tìm hiểu chi tiết về đề kháng và những lưu ý quan trọng mà ba mẹ không nên bỏ lỡ trong bài dưới đây.

Sức đề kháng là gì?

Sức đề kháng là hệ thống phòng thủ tự nhiên của cơ thể nhằm chống lại các tác nhân gây hại như vi khuẩn, virus, ký sinh trùng và nấm. Khái niệm này thường được hiểu đơn giản là khả năng “không dễ bị ốm” – nhưng trên thực tế, đó là kết quả phức tạp của một mạng lưới miễn dịch đa tầng hoạt động đồng bộ gồm:

• Hàng rào vật lý (da, niêm mạc)
• Hệ thống miễn dịch bẩm sinh (tế bào NK, đại thực bào, bạch cầu trung tính…)
• Hệ miễn dịch thu được (tế bào T, tế bào B, kháng thể đặc hiệu)

Theo một công bố trên Nature Reviews Immunology (2020), hệ miễn dịch khỏe mạnh có thể tiêu diệt đến 95% tác nhân gây bệnh ngay từ “cửa ngõ” đầu tiên, trước khi chúng kịp xâm nhập sâu vào cơ thể.
Điều quan trọng là sức đề kháng không cố định, mà biến thiên theo độ tuổi, môi trường sống, chế độ ăn uống, giấc ngủ, mức độ stress và di truyền. Vì thế, hiểu rõ bản chất và biết cách củng cố sức đề kháng là “chìa khóa vàng” để bảo vệ sức khỏe bền vững cho trẻ.

Các loại sức đề kháng ở trẻ em cha mẹ cần phân biệt

Hiểu rõ về các loại sức đề kháng ở trẻ giúp phụ huynh có những phương pháp chính xác trong việc tăng cường miễn dịch cho con, tránh “đi đường vòng” trong hành trình bảo vệ sức khỏe của trẻ.

Sức đề kháng bẩm sinh (miễn dịch tự nhiên)

Sức đề kháng bẩm sinh là tuyến phòng thủ đầu tiên của cơ thể, gồm các yếu tố như da, niêm mạc tiết dịch nhầy, acid dạ dày, và các tế bào miễn dịch như đại thực bào (macrophage), bạch cầu trung tính, và tế bào NK. Mặc dù miễn dịch bẩm sinh không đặc hiệu, nhưng nó phản ứng cực nhanh và có khả năng ngăn chặn các tác nhân lạ ngay trong vòng vài phút sau khi xâm nhập. Theo Trường Y Harvard, việc tăng cường hàng rào vật lý này thông qua chế độ ăn giàu vitamin A, E, kẽm và probiotic có thể giúp trẻ giảm 30–40% nguy cơ viêm hô hấp.

Sức đề kháng thu được (miễn dịch đặc hiệu)

Miễn dịch thu được hình thành sau khi cơ thể tiếp xúc với kháng nguyên như virus, vi khuẩn qua nhiễm bệnh tự nhiên hoặc tiêm vắc-xin. Miễn dịch này có khả năng ghi nhớ và phản ứng rất nhanh và mạnh mẽ nếu cùng mầm bệnh xâm nhập vào cơ thể lần sau. Đây là lý do tại sao tiêm phòng được coi là một biện pháp bảo vệ cực kỳ hiệu quả, vì trẻ sau khi tiêm sẽ có tỷ lệ nhiễm bệnh thấp hơn 80–95% tùy theo loại vắc-xin, theo thông tin từ CDC năm 2023.

Miễn dịch thụ động

Miễn dịch thụ động là hình thức mà trẻ sơ sinh nhận được kháng thể từ mẹ qua nhau thai và đặc biệt là qua sữa mẹ (sữa non). Các kháng thể IgA trong sữa mẹ có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ trẻ khỏi các bệnh như tiêu chảy, viêm phổi, và các bệnh nhiễm trùng đường ruột. Một nghiên cứu từ The Lancet Global Health năm 2021 cho thấy trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu đời có thể giảm tới 50% nguy cơ tử vong do bệnh nhiễm trùng, chứng minh vai trò quan trọng của sữa mẹ trong việc bảo vệ sức khỏe trẻ nhỏ.

Tầm quan trọng của sức đề kháng đối với trẻ nhỏ

Hệ miễn dịch của trẻ nhỏ có thể được ví như một cỗ máy đang trong quá trình hoàn thiện. Ở giai đoạn này, hệ miễn dịch vẫn chưa được tinh chỉnh hoàn toàn, vì vậy trẻ rất dễ bị ảnh hưởng khi tiếp xúc với vi khuẩn hoặc virus lạ. Chính vì vậy, sức đề kháng là yếu tố quan trọng để bảo vệ trẻ khỏi các bệnh tật và giúp cơ thể phát triển khỏe mạnh.

Trẻ dưới 6 tuổi là "giai đoạn vàng" định hình miễn dịch

Giai đoạn từ 0 đến 6 tuổi được coi là thời kỳ "vàng" để hệ miễn dịch của trẻ phát triển. Theo báo cáo từ European Journal of Pediatrics, đây là thời điểm mà hệ miễn dịch của trẻ trưởng thành nhanh nhất, đồng thời cũng là lúc trẻ "học hỏi" từ môi trường xung quanh. Trẻ càng ít tiếp xúc với các vi khuẩn có lợi, càng dễ mắc phải các vấn đề về dị ứng, hen suyễn hoặc dễ bị nhiễm trùng tái phát trong tương lai.

Đề kháng yếu ảnh hưởng đến phát triển trí tuệ và thể chất

Sức đề kháng yếu không chỉ khiến trẻ dễ mắc bệnh mà còn có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển của trẻ. Một trong những tác động rõ rệt là đối với não bộ. Trẻ dễ bị viêm, sốt kéo dài có thể dẫn đến tổn thương tế bào thần kinh, ảnh hưởng đến khả năng ghi nhớ và học tập, theo Journal of Child Neurology năm 2020.

Ngoài ra, sức đề kháng yếu còn ảnh hưởng đến chiều cao và cân nặng của trẻ. Khi hệ miễn dịch phải "chiến đấu" với các tác nhân gây bệnh, cơ thể sẽ ưu tiên năng lượng cho việc phục hồi, thay vì phát triển chiều cao, cơ bắp hay hormone tăng trưởng. Điều này có thể dẫn đến sự chậm phát triển ở trẻ.

Tóm lại, sức đề kháng khỏe mạnh không chỉ giúp bảo vệ trẻ khỏi bệnh tật mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ sự phát triển toàn diện của trẻ. Sức đề kháng là một tấm khiên bảo vệ sức khỏe và là người thầy thầm lặng giúp trẻ phát triển cả về thể chất và trí tuệ.

Dấu hiệu cảnh báo trẻ có sức đề kháng yếu cha mẹ không nên bỏ qua

Không phải đến khi trẻ nhập viện mới là lúc nên quan tâm đến đề kháng. Dưới đây là những tín hiệu sớm nhưng rất quan trọng:

• Trẻ thường xuyên bị cảm cúm, ho kéo dài: Theo Hiệp hội Nhi khoa Hoa Kỳ, trẻ có sức đề kháng tốt thường chỉ ốm nhẹ 2–4 lần/năm. Nếu bé bị hơn 6 lần/năm, đặc biệt là mỗi lần kéo dài quá 10 ngày, thì nên đánh giá lại hệ miễn dịch.
• Vết thương nhỏ lâu lành, dễ bị viêm nhiễm: Cơ chế tự chữa lành cần các tế bào miễn dịch như bạch cầu trung tính và đại thực bào. Khi trẻ bị trầy xước mà da lâu khép miệng, dễ mưng mủ, đó là dấu hiệu hệ miễn dịch suy yếu rõ ràng.
• Tiêu hóa không ổn định: 70–80% tế bào miễn dịch nằm ở ruột. Nếu trẻ thường xuyên đầy hơi, tiêu chảy, biếng ăn, điều đó đồng nghĩa với việc hệ vi sinh đường ruột đang mất cân bằng, ảnh hưởng đến đề kháng.
• Hay mệt mỏi, kém tập trung, da xanh xao: Một nghiên cứu trên Immunity & Ageing Journal cho biết: trẻ có đề kháng yếu dễ bị rối loạn giấc ngủ và thiếu máu nhẹ, khiến bé uể oải, kém hoạt bát và dễ cáu gắt.

Làm sao để tăng sức đề kháng cho trẻ? Những giải pháp thiết thực và khoa học

Một trong những yếu tố quan trọng nhất giúp trẻ phát triển sức đề kháng là bú mẹ đầy đủ, đặc biệt trong 6 tháng đầu đời. Tổ chức Y tế Thế giới khuyến cáo rằng, việc bú mẹ hoàn toàn trong giai đoạn này có thể giảm nguy cơ tử vong sơ sinh lên đến 13%. Sữa mẹ không chỉ chứa immunoglobulin A (IgA), mà còn có oligosaccharides giúp nuôi dưỡng các vi khuẩn có lợi trong ruột trẻ, tạo nền tảng miễn dịch vững chắc ngay từ những ngày đầu đời.
Chế độ dinh dưỡng "miễn dịch hóa" cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường sức đề kháng của trẻ. Cha mẹ nên chú trọng bổ sung các dưỡng chất sau:

• Vitamin C giúp tăng cường bạch cầu trung tính và có tác dụng chống viêm, có thể tìm thấy trong các thực phẩm như cam, ổi và súp lơ xanh.
• Kẽm đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sản xuất lympho T, một tế bào miễn dịch quan trọng. Kẽm có nhiều trong hàu, hạt bí và thịt đỏ.
• Sắt, vitamin D và protein là các thành phần cần thiết để cấu tạo kháng thể và enzyme miễn dịch.

Theo nghiên cứu từ The American Journal of Clinical Nutrition, trẻ được bổ sung đủ kẽm và vitamin C trong 3 tháng sẽ giảm được 45% số lần nhiễm trùng, chứng minh hiệu quả rõ rệt của việc bổ sung dinh dưỡng vào chế độ ăn.

Cân bằng hệ vi sinh đường ruột cũng là một yếu tố quan trọng. Các probiotic như Lactobacillus rhamnosus và Bifidobacterium lactis đã được chứng minh giúp giảm 40% nguy cơ tiêu chảy cấp và 30% viêm hô hấp, như nghiên cứu được công bố trên Pediatrics năm 2020.

Ngoài chế độ dinh dưỡng, ngủ đủ giấc và vận động thường xuyên cũng đóng vai trò không thể thiếu trong việc duy trì sức đề kháng. Thiếu ngủ có thể làm giảm số lượng tế bào NK (Natural Killer cells) tới 70%, theo nghiên cứu từ Đại học California, San Francisco. Vận động nhẹ nhàng như chạy nhảy, chơi ngoài trời cũng giúp tăng cường hormone tăng trưởng và kích thích sản sinh lympho, từ đó nâng cao hệ miễn dịch.

Cuối cùng, tuân thủ lịch tiêm chủng là một phương pháp không thể thiếu để bảo vệ trẻ khỏi các mầm bệnh nguy hiểm. Tiêm vắc-xin giúp cơ thể trẻ nhận diện và chống lại các tác nhân gây bệnh một cách nhanh chóng. Cha mẹ cần tuyệt đối không trì hoãn lịch tiêm vắc-xin định kỳ, vì đây là "trợ lực vàng" hỗ trợ sức khỏe cho trẻ trong suốt quá trình trưởng thành.

Xu hướng chăm sóc đề kháng cho trẻ năm 2025

Năm 2025 chứng kiến sự dịch chuyển rõ rệt trong tư duy chăm sóc sức khỏe cho trẻ nhỏ – không chỉ dừng lại ở việc “trẻ không bị bệnh” mà còn hướng đến tối ưu hóa miễn dịch một cách toàn diện và chủ động từ bên trong